HET GEBEDENBOEK VAN REGELE
Een oud gebedenboek.
De voorzitter van de Stichting Synagoge Borculo kwam het mij brengen. Of ik eens wilde kijken wat het was.
Het is een dik boek gehuld in een oude boekomslag. Op de rug van het boek staat in goud gedrukt geschreven met Hebreeuwse letters wat het is. Een siddoer. Een Joods gebedenboek dat in de sjoel gebruikt werd voor de dienst op sabbat maar ook bij de grote feesten zoals het Loofhuttenfeest of Grote Verzoendag.
In het boek vind ik een bladwijzer.
Alweer Hebreeuwse letters. Geborduurd in kruissteek. De Heer zegene u en Hij behoede u. Een oeroude zegenspreuk uit het Oude Testament. Ik moet denken aan de zegenende handen die je ziet op grafstenen op een Joodse begraafplaats. Heb ik te maken met een groet uit een ver verleden?
Van wie is het gebedenboek geweest?
Van wie waren de handen die de bladwijzer liefdevol hebben geborduurd? Het gebedenboek lag verborgen onder de vloer van een kast in de voormalige Joodse school aan de Korte Wal dichtbij de Watermolen, waar nu de familie Bosman woont. Eindelijk heeft het boek weer het daglicht mogen zien.
Voorin het boek heeft iemand iets geschreven. Handschrift dat ik niet kan ontcijferen. Ik fotografeer de pagina en neem contact op met de Joodse gemeente in Winterswijk en een vriendelijke mevrouw mailt mijn foto door naar rabbijn Jacobs in Amersfoort en nog geen halve dag later heb ik de vertaling al.
Geschenk
ten behoeve van de sjoel
van Regele dochter van Sjemoël
echtgenote van Nathan zoon van Awraham
20 Adar 5697
Mijn speurtocht kan beginnen.
Een speurtocht die op het moment dat ik denk mijn doel bereikt te hebben een onverwachte wending zal krijgen.
Ik ben op zoek naar Regele de dochter van Sjemoël. Regele is een Jiddische verbastering van de naam Rachel. Ik ben dus op zoek naar Rachel de dochter van Samuel die getrouwd was met Nathan die de zoon van Abraham is geweest.
Gelukkig is daar het boek Het Grote Gemis over de geschiedenis van Joods Borculo. Jan Klein Bleumink heeft bergen werk verzet om de namen van Borculose Joden vast te leggen en hun herkomst op te sporen. Zo heeft de Historische Vereniging Borculo de namen van generaties Joden die in Borculo geleefd en gewerkt hebben aan de vergetelheid ontrukt – een weerwoord aan het wrede nationaal-socialisme.
Al lezend valt mij op, dat Nathan en Abraham namen zijn die je in de familie Elzas om de haverklap tegenkomt. Abraham verwekte Nathan en Nathan verwekte Abraham en Abraham verwekte Nathan en dat gaat maar door. Zit ik op het goede spoor?
Ik moet een Nathan vinden die met een Rachel is getrouwd en dat lukt! Ik kom inderdaad een zekere Rachel op het spoor de dochter van Samuel Bachrach in 1841 getrouwd met Nathan de zoon van Abraham Elzas. Ondertussen ben ik twee eeuwen terug in de geschiedenis van Borculo.
Rachel Bachrach is geboren in 1818. Ze kwam uit Eibergen. Haar vader Samuel was daar koopman. Hij kwam er niet vandaan. Ooit is hij helemaal uit Beieren naar Eibergen gegaan. Haar man Nathan Elzas is in 1814 in Borculo geboren. Ook Nathans vader kwam van ver. Hij kwam uit Bollwiller. Dat ligt in de Elzas dichtbij Colmar.
Rachel is op 6 december 1896 gestorven. Een paar dagen later zou haar man haar volgen in de dood. Nathan stierf op 11 december van datzelfde jaar. Misschien konden ze wel niet zonder elkaar en die gedachte maakt het gebedenboek alleen maar kostbaarder in mijn ogen.
Het gezin van Rachel en Nathan heeft zeven kinderen geteld. Het woonde op de hoek van de Voorstad en de Molenstraat. Ze zullen er ongetwijfeld hun kinderen de verhalen van hun ouders hebben verteld. Over het verre Beieren en over de heerlijke wijnvelden aan de voet van de Vogezen.
Rachel en Nathan leefden in een bijzondere tijd. Enerzijds was het de tijd van de teloorgang van wat er nog over was van het roemruchte Hof van Borculo. Anderzijds was het de tijd waarin de Joodse gemeente van Borculo een grote bloei tegemoet ging en bij dat ontluikende Joodse leven waren Nathan en Rachel zeer nauw betrokken.
Het begon al met Abraham Elzas – de vader van Nathan – die zich aanvankelijk in Lochem had gevestigd. Abraham hoorde echter over het vrome leven en de Thorastudie van de Borculose Joden en dus besloot hij zich in Borculo te vestigen. Toen in 1840 in de Weverstraat met de bouw van een synagoge werd begonnen, legde zijn vrouw de eerste steen en het was zijn kleinzoon die tot de oprichters behoorde van Talmoed Thora – het gezelschap van Joodse studies dat tot over de grenzen grote bekendheid zou krijgen.
Op oude foto’s zie je vlak voor het huis van Rachel en Nathan aan de Voorstad een brug. Daar stroomde het water van wat toen de Koemgötte werd genoemd. Op een kleine honderd meter afstand van zijn huis bouwde Nathan daar in 1876 de perkamentfabriek N. Elzas & Zonen. De familie Elzas zou één van de meest aanzienlijke families van Borculo worden.
Ondertussen was Rachel de spil van het gezinsleven dat in het jodendom zo centraal staat. Als Nathan op sabbatavond thuis kwam van de synagoge daar in het huis op de hoek, was de tafel wit gedekt en stonden de sabbatkaarsen feestelijk te branden. Op de grote feesten van het jodendom was Rachel op de vrouwengalerij van de synagoge te vinden. Door de spijlen van het hek zag ze beneden haar man in zijn gebedsmantel gehuld.
Van haar moet het gebedenboek zijn geweest ….
Op het schutblad van het boek staat dat Regele het ten behoeve van de sjoel ten geschenke heeft gegeven 20 Adar 5697. De Joodse jaartelling is anders dan de algemene jaartelling. Omgezet in de laatste begrijp ik dat deze woorden zijn geschreven op 3 maart 1937. Maar toen leefde Regele al lang niet meer.
In dat jaar woonde de kleinzoon van Rachel en Nathan aan het Muraltplein in het grote huis met het driehoekige timpaan. Ook hij heette Nathan en hij bekleedde belangrijke posities in en buiten de synagoge. Misschien was hij het wel die op een goede dag – op 3 maart 1937 – gevonden heeft, dat het boek van grootmoeder Regele eindelijk een goede bestemming moest krijgen en dat was natuurlijk de sjoel waar het iedere sabbat en op al die feesten goede diensten kon doen.
Het leek mij een plausibele conclusie.
Ik was er uit!
Nu kon ik op zoek gaan naar de familie Elzas. Na de oorlog werd de perkamentfabriek verplaatst naar Dublin. Zou ik de familie daar op het spoor kunnen komen? Want zou het niet mooi zijn dat dit gebedenboek weer terug kwam in de familie?
Het had heel wat voeten in de aarde. De familie Elzas had namelijk inmiddels de fabriek verkocht en Dublin verlaten. Om een lang verhaal kort te maken – ik kreeg tenslotte een mail uit Londen. Van Betsy Adler – Elzas!
Het was het begin van een prettig contact.
Betsy Adler – Elzas stuurt de scan die ik van het schutblad had gemaakt naar haar broer in Toronto en krijgt zijn reactie per ommegaande. Ineens krijgt mijn speurtocht naar Rachel de dochter van Samuel getrouwd met Nathan de onverwachte wending waarvan ik u in het begin van dit artikel al vertelde.
Want Betsy Adler schrijft mij namelijk, dat er in de familie niet één maar twéé Nathans zijn geweest die met een Regele getrouwd waren. Hoe bestaat het! Het is de grootvader van Betsy. Nathan Elzas die zoals eerder vermeld gewoond heeft aan het grote huis met het timpaan aan het Muraltplein.
In Het Grote Gemis staat weliswaar dat hij met Henriette Muller getrouwd was. Maar deze Henriette had binnenshuis haar Joodse naam en u raadt het al. Regele! En laat zij ook nog eens de dochter zijn van een zekere Samuel Muller!
Ik laat Betsy Adler – Elzas graag even zelf aan het woord.
Volgens mij zit het zit zo in elkaar.
Mijn grootvader Nathan Elzas heeft dit gebedenboek in naam van zijn vrouw Rechele (mijn oma) aan de synagoge geschonken om door de chazzen (voorzanger) gedurende de dienst te gebruiken. Iemand heeft het waarschijnlijk in het begin van de oorlog onder de vloer verstopt, zodat de Duitsers het niet zouden vernietigen.
Ondertussen heeft de weliswaar zorgvuldig onderbouwde maar tegelijk foutieve conclusie waarmee ik meende mijn speurtocht te kunnen besluiten, mogen leiden tot een warm contact met de familie Elzas en het belangrijkste is dat het gebedenboek van Regele de dochter van Samuel en de echtgenote van Nathan zijn weg terug gevonden heeft naar de familie. Daarom deze passage uit een vrolijke mail uit Londen ten besluit :
Beste mijnheer Teeuwen
Vanmiddag ging de bel om half 3 en daar was het gebedenboek!
Betsy Adler – Elzas
Tot zover het verhaal mijn speurtocht naar de herkomst van het gebedenboek van Regele.
Henk G. Teeuwen
geschreven in het voorjaar van 2015
Borklose Maote no. 42