Henk G. Teeuwen
Het is in de winter van het jaar 1910.
Mozes Gerson Godschalk en Sientje Meijer maken hun verloving bekend.
Sientje is uit een oud Borculoos geslacht. Mozes komt van ver. Hij is geboren en getogen in de provincie Drenthe.
Hoe vindt een Drentse veehandelaar in Borculo zijn bruid?
NORG
In het eerste deel van deze familiegeschiedenis maakten we kennis met de koopman Jakob Samuels Godschalk die ooit de Graafschap Bentheim achter zich liet en zich zou vestigen in het oude esdorp Norg met zijn brinken en de rietgedekte boerderijen.
Mozes Jakobs Godschalk en Leentje Heiman Leefsma
Mozes werd in Norg geboren op 7 mei 1808. Hij was de jongste zoon van bovengenoemde koopman Jakob Samuels Godschalk en de grootvader van Mozes Gerson Godschalk aan wie deze familiegeschiedenis is gewijd. Mozes trouwde met Leentje Heiman Leefsma uit het vijfendertig kilometer verderop gelegen Gorredijk. Ze kregen vijf kinderen die allemaal in Norg het levenslicht zagen behalve Michiel die in Smilde werd geboren. Daar hebben Mozes en Leentje korte tijd gewoond om op zeker moment weer naar Norg terug te keren. Wat was het beroep van Mozes Godschalk? In allerlei geboorteaktes staat telkens opnieuw dat hij koopman was. Eén keer wordt hij inlandsch kramer genoemd en een andere keer is te lezen dat Mozes koopman en dat Leentje koopvrouw was. Mozes is dus duidelijk in de sporen van zijn vader gegaan. Mozes en Leentje zijn niet altijd in Norg blijven wonen. Het bevolkingsregister vertelt dat zij zich op 6 mei 1858 in Assen hebben gevestigd en dat Mozes vleeschhouwer was. Op 9 september 1891 is Mozes Godschalk op hoge leeftijd gestorven
SMILDE EN RODEN
Michiel Godschalk en Hester Levie
Ik vervolg het verhaal van de familie Godschalk met de jongste zoon van Mozes en Leentje want hij is de vader van onze Mozes Gerson. Michiel Godschalk is weliswaar in Smilde geboren maar in Norg opgegroeid. Zestien was hij toen zijn ouders in 1858 naar Assen zijn verhuisd en omdat een slager overal terecht kon is Michiel naar het Groningse Uithuizen gegaan om als slagersknecht in de slagerij van zijn oom David Godschalk het vak te leren. In 1864 treedt Michiel met Hester Levie in het huwelijk. Hester is de dochter van de welgestelde koopman Gerson Joseph Levie uit Roden. Acht maanden later wordt hun oudste dochter geboren. Leentje heet ze naar de moeder van Michiel Leentje Heiman Leefsma. Als ze geboren wordt, wonen Michiel en Hester in Smilde en om precies te zijn in Kloosterveen in die dagen een troosteloos gebied van turfstekers.
Ook hun tweede kind Gerson Mozes wordt nog in Smilde geboren. Het verblijf in deze veengebieden zal echter kort zijn. In het bevolkingsregister is te lezen dat Michiel en Hester zich in1868 in Roden gevestigd hebben. Daar zullen de overige zeven kinderen geboren worden. Leentje was zes jaar toen ze overleed. Een jonger zusje zou haar naam krijgen en heette dus ook Leentje.
De acht kinderen hebben hoge leeftijden bereikt.
Zes van hen kwamen om in Auschwitz of Sobibor. Het jongere zusje Leentje overleefde
de oorlog en is in 1956 in Den Haag overleden.
Michiel en Hester kregen twee zoons waarvan de oudste Gerson Mozes heette en de jongste Mozes Gerson. Gerson was de naam van hun grootvader van moederszijde Gerson Joseph Levie en Mozes die van hun grootvader van vaderszijde Mozes Jakobs Godschalk! Toen Michiel met Hester in het huwelijk trad vond hij in deze dochter van de familie Levie een goede partij en dat zat zo. Hester was de dochter van Gerson Joseph Levie. Haar vader was in goeden doen getuige een advertentie in de Provinciale Drentsche en Asser Courant van 27 december 1876 waarin de erven van wijlen de heer G.J. Levie de veiling aankondigen van diens bezittingen en dat zijn er heel wat.
Vijf behuizingen, twee arbeiderswoningen, negen percelen bouwland, vier percelen dalgrond, een boerenplaats gelegen aan de Drentsche Vaart groot 19 hectare, De Drentsche Wijk met de weg en de dijk groot 10 hectare, 9 hectare bosgrond en een aantal verspreid liggende hooilanden. Tenslotte gronden in Eelde, Peize en Vries.
Overigens werd één van die vijf behuizingen bewoond door M. Godschalk! Maar in Roden woonde niet alleen de familie Levie. Ook Michiel had er familie en wel een zoon van zijn oom Samuel. Joseph Godschalk heette hij. Het was overigens een broer van Mozes Godschalk die in Borculo een kruidenierszaak had! Joseph Godschalk was getrouwd met Saartje Levie. Hij had een bloeiende manufacturenzaak in de kom van het dorp Roden getuige een gedetailleerde advertentie die de Wed. en Erven J. Godschalk plaatsten in de Provinciale Drentsche en Asser Courant van 28 januari 1907.
Temidden van hun succesrijke familie in Roden hebben Michiel Godschalk en Hester Levie een eigen bestaan opgebouwd.
Of ook zij veel gronden bezeten hebben is de vraag.
In 1884 biedt Michiel Godschalk de eigendom van ruim 1 hectare behuisd land te koop aan gelegen in Foxwolde een buurtschap ten noordoosten van Roden. In 1888 verkoopt hij twee stukken land in Roden en Alteveer van samen nog geen hectare.
Wat was het beroep van Michiel Godschalk? In de huwelijksacte uit 1864 wordt Michiel slager genoemd. Maar later staat hij telkens als koopman te boek. Veehandelaar. Daarvan getuigt een aardig bericht in de Provinciale Drentsche en Asser Courant.Maar Michiel wilde halverwege zijn leven iets anders.
ASSEN
En zo verschijnt er in 1888 in de Provinciale Drentsche en Asser Courant een kennisgeving van Burgemeester en Wethouders der gemeente Assen want Michiel wil een bakkerij beginnen.
Er komt heel wat voor kijken om vergunning te krijgen.
Het gebouw achter de woning dat als bakkerij dienst gaat doen, moet van steen opgetrokken zijn en de stroodokken onder de pannen moeten vervangen worden door aangestreken kalkspecie. Het staat allemaal in de krant. De in leem gemetselde oven dient afgedekt te worden met een leemlaag van 20 centimeter en daarover moet een vloer van steen worden gelegd in kalkmortel. Het woonhuis moet van de bakkerij gescheiden worden door een muur die reikt tot aan de dakpannen. Er komen geen bezwaren en de bakkerij aan de Rolderstraat is er gekomen.
En zo komt in het bevolkingsregister te staan dat op 1 januari 1890 een zekere Michiel Godschalk zich in Assen heeft laten inschrijven. Hij is bakker en woont aan de Rolderstraat. In het bevolkingsregister staan de namen van enkele bakkersknechten. Ze komen van ver uit Groningen en Adorp. Ondertussen zijn de kinderen van Michiel en Hester bezig uit te vliegen. Zo vermeldt het bevolkingsregister van tien jaar later dat de oudste dochter Betje in de eerste maanden van het jaar 1906 een poos in Borculo is geweest! Rond de eeuwwisseling is in het bevolkingsregister te lezen dat Michiel Godschalk zijn oude beroep van veehandelaar weer heeft opgenomen. De reden vinden we in de Provinciale Drentsche en Asser Courant. In 1901 is de zaak namelijk geheel vernieuwd. Een banketwinkel compleet met een marmeren toonbank en een mozaïekvloer. De krant heeft er een hooggestemd bericht aan gewijd. De trotse bakker is de heer G. Godschalk. Michiel heeft plaats gemaakt voor zijn oudste zoon Gerson Mozes!
Ergens in deze periode liet het gezin zich door de fotograaf portretteren. Het is goed mogelijk dat het gebeurde ter gelegenheid van het veertigjarig huwelijk van Michiel Godschalk en Hester Levie in 1904.
Mozes Gerson is de tweede staande van links. Zijn elf jaar oudere broer de bakker Gerson Mozes is de vierde staande van links. Vader Michiel lijkt een markante persoonlijkheid. Opvallend is de Drentse muts met oorijzers van moeder Hester!
Uiteindelijk ging Mozes Gerson de veehandel in net als zijn vader in diezelfde jaren. Eenmaal ingetrouwd in de Borculose slagersfamilie Meijer wordt ook hij slager maar de handel zou hem lief blijven.
Hester Levie is overleden op 23 september 1912. Michiel Godschalk is twaalf jaar later op 27 januari 1926 overleden op de leeftijd van 83 jaar.
TERZIJDE
Ik vertel iets over een broer van Michiel. Hij was dus een oom van onze Mozes Gerson. Het zegt iets over het leven van Joodse families in de provincie.
Michiel had een broer die vier jaar ouder was dan hij. Salomon heette hij. Deze Salomon verliet het Drentse Norg om als marskramer zijn geluk te beproeven trekkend langs boerderijen in Raalte en het omliggende Salland. In Raalte ontmoette hij zijn bruid met wie hij zich in Ommen zou vestigen. Daar dreef hij met veel succes een winkel in manufacturen en was hij na vijf jaar in staat aan de Markt een eigen winkelpand te kopen. Bovendien deed hij investeringen in vastgoed.
In de Joodse gemeenschap van Ommen nam hij een vooraanstaande positie in. Veertig jaar lang genoot hij aanzien en gezag als voorzitter van de gemeente. Toen de synagoge haar 25-jarig bestaan vierde gaf hij een prachtig bewerkt voorhangsel voor de Heilige Arke ten geschenke. Zijn begrafenis in 1910 werd door de Zwolse opperrabbijn Samuel Hirsch bijgewoond.
BORCULO
Er liggen voor het huis aan de Hofstraat 13 twee Stolpersteine in het trottoir. Mozes Gerson Godschalk en Gezina Meijer. De datum van hun arrestatie is onjuist. Mozes en Sientje zijn ondergedoken geweest in Hengevelde. Ze werden opgepakt op 26 november 1943 en kwamen in Westerbork aan op 27 november 1943. Wie was Mozes Gerson Godschalk? Hij is de jongste zoon van Michiel Godschalk en Hester Levie. Hij is geboren in Roden op 24 december 1878. Zijn kinderjaren hebben zich in Roden afgespeeld. De manufacturenwinkel van de familie Levie met de zware rollen stof op de planken en de ladekasten vol garen en band moet voor de kleine Mozes Gerson vertrouwd terrein zijn geweest. Maar ook moeten hem de verhalen hebben bekoord waarmee zijn vader thuiskwam als hij op de markt een beste koe had kunnen verkopen. Ik stel me voor dat zijn moeder Hester Levie op elke vrijdagavond de sabbathskaarsen aanstak en als vader met de twaalf jaar oudere Gerson Mozes terug was van de synagoge zette het gezin zich rond de sabbathsdis. Aan tafel hoorde Mozes Gerson zijn ouders vertellen over de familie. De familie in Assen en Gorredijk en ook ver weg in Borculo.
In Gorredijk woonde nog familie bestaande uit de nakomelingen van ene Marcus Godschalk een broer van de grootvader van Mozes Gerson. En dan had je in Gorredijk natuurlijk de familie Leefsma. Ze speelde al vanaf het midden van de achttiende eeuw een belangrijke rol in de kille van Gorredijk. Uit deze familie Leefsma was de grootmoeder van Mozes Gerson. Ze heette Leentje Heiman Leefsma.
Een achternichtje van Leentje namelijk Esther Hes zou met Salom Lobstein in het huwelijk treden in het verre Borculo. Ze was de dochter van Michael Jacob Hes en Gonda Benjamins Leefsma en dus van goede Joodse familie. De vrome Salom Lobstein genoot veel aanzien in de bloeiende Joodse gemeente van Borculo.
In het Borculo woonde nog meer familie. Zo hoorde Mozes Gerson zijn vader vertellen over diens neef Mozes Samuels Godschalk. Deze Mozes was in 1867 als vrijgezel naar Borculo gegaan. Hij werkte er bij ene Salomon Leverpoll en laat die Salomon nu getrouwd zijn met Rika Levie die een zuster was van Hester Levie de moeder van Mozes Gerson. Mozes Gerson moest oom en tante zeggen tegen Salomon en Rika!
Het kan dan ook nauwelijks toeval zijn dat we op een goed moment een zus van Mozes Gerson in het Borculose bevolkingsregister aantreffen. Betje heette ze. Ze is er een tijdje dienstbode geweest en het was bij de hierboven genoemde Salomon Leverpoll en Rika Levie de oom en tante van Betje.
Betje was niet de enige die een poosje in Borculo gewoond heeft. Ook haar zus Beeltje staat in het bevolkingsregister vermeld. Maar inmiddels woonde het gezin van Michiel en Hester al jaren in Assen.
Assen had zich in de loop van de negentiende eeuw ontwikkeld tot de hoofdstad van de provincie Drenthe en er was een bloeiend Joods leven ontstaan. In 1891 is Mozes Gerson op zijn dertiende bar mitswa geworden. In de synagoge in de Groningerstraat mocht hij op zekere dag een gedeelte lezen uit de Thora en zo liet hij zien of liever horen dat hij voortaan tot de tien mannen behoorde die minjan maken. Tien volwassen mannen zijn nodig wil er een synagogedienst gehouden kunnen worden. In het jaar 1901 is de synagoge geheel vernieuwd.
Op 7 januari 1910 verschijnt in het Nieuw Israëlitisch Weekblad de verlovingsaankondiging van Sientje Meijer en Mozes Godschalk. Ze houden receptie op 15 januari. Er staat niet bij waar deze plaatsheeft. Onder de advertentie staan de beide woonplaatsen. Borculo en Assen.
Hoe hebben Mozes en Sientje elkaar gevonden en hoe zal het hen verder vergaan?
Daarover meer in het volgende deel van deze familiegeschiedenis.