TWEE MEISJES UIT AMERIKA
Er komt een email binnen.
Dear Mr. Teeuwen. Dat staat er boven. My grandmother gave me your email-address. Het mailtje is van Laura Bloxenheim. Haar grootmoeder heet Betsy Adler en dat is de dochter van Abraham Elzas en deze Abraham is vervolgens de zoon van Nathan Elzas.
Laura wil met een vriendin naar Borculo komen en ze weet precies wat ze wil. Ze wil meer weten van de geschiedenis van haar familie en van het Joodse Borculo. Ook wil ze het kleine museum bezoeken dat in de synagoge is ingericht.
Het is allemaal begonnen met de vondst van een Joods gebedenboek in de Joodse school aan de Korte Wal. Lex de Haan – de voorzitter van de Stichting Synagoge Borculo – vroeg mij toen of ik eens naar het gebedenboek wilde kijken.
Voorin het boek had iemand ooit iets opgeschreven. In het Hebreeuws. Er stond dat het gebedenboek geschonken was door ene Regele de dochter van ene Samuel gehuwd met ene Nathan. Regel is de Jiddische variant van Rachel.
Uiteindelijk bleek deze Rachel de echtgenote te zijn geweest van bovengenoemde Nathan Elzas. Ze woonden in het huis met het driehoekige timpaan aan het Muraltplein.
Nathan had de leiding over de perkamentfabriek N. Elzas & Zonen. Het Perkamentlaantje herinnert daar nog aan.
Nathan Elzas was een man van aanzien. Hij zat in de Borculose gemeenteraad. Hij was voorzitter van de Joodse gemeente. Hij was ook heel geleerd. Om zijn grote kennis van de Talmoed – dat is een verzameling Joodse bijbelcommentaren – verschafte de opperrabbijn uit Den Haag hem de titel van moureinoe. Een zeer hoge Joodse onderscheiding.
Nathan en Regele overleefden de oorlog.
Twee kinderen hadden ze. Een zoon – Abraham – en een dochter die Maria Sarah heette. Deze dochter is met haar drie kinderen in Auschwitz vermoord. Haar man kwam een half jaar later in Birkenau om het leven.
Nathan en Regele hebben met dit grote verdriet verder moeten leven.
Toen zij voor het begin van de oorlog naar Lochem verhuisden, is dokter De Haan in het huis met de timpaan gaan wonen. Zo zag Lex de Haan in het laatste oorlogsjaar bij het licht van een carbidlantaarn in datzelfde huis het levenslicht.
Terug naar het mailtje van Laura.
Haar grootmoeder Betsy Adler – Elzas die in Londen woont, is de kleindochter van Nathan en Regele Elzas. Ze is ooit in het huis met de timpaan geboren net als later dus de voorzitter van de Stichting Synagoge Borculo!
Ik wilde niets liever dan die verre nazaat van Nathan Elzas ontmoeten. Ik ging na waar de familie Elzas zoal in Borculo gewoond heeft en spoorde een aantal adressen op. Van de geschiedenis van de familie Elzas had ik al het nodige verzameld. Daartoe heb ik indertijd dankbaar gebruik gemaakt van het onderzoek naar de geschiedenis van Joodse families in Borculo waarmee Jan Klein Bleumink zich zo verdienstelijk heeft gemaakt. Ook heeft Nathan Louis Elzas uit Toronto mij het nodige geschreven.
Op die warme zomermiddag was het zover.
Er stopte een auto en er bleken twee jonge meiden in te zitten. Of ik nog even wilde wachten. Ze hadden de lunch nog niet op. Even later klonken hun stemmen al op het tuinpad en nog wat later stopte ook de wagen van Lex de Haan bij het huis en dat was het begin van een ongelooflijk leuke ontmoeting.
Het meisje rechts op de foto dat de map vasthoudt is Laura Bloxenheim. Nathan Elzas is haar betovergroootvader. Great-great-grandfather zeg je in het Engels. Ze studeert pharmacie. Haar vriendin Adina Banayan studeert architectuur. De Joodse namen van Laura zijn Adina Leah. Ze woont in Brooklyn en haar vriendin woont even buiten New York.
Na een kopje thee met koosjere tomaatjes en komkommer op matzes van het aloude merk Hollandia trekken we Borculo in om een wandeling te maken langs een aantal Elzashuizen en ik laat u graag even meekijken want het zijn er heel wat.
Heintje Heijmans – Elzas woonde aan de Hessenweg 2. Ze was een zuster van Nathan.
Betsy Adler – Elzas is de grootmoeder van Laura. Ze woont in Londen. Ze liet me weten dat haar grootvader – Nathan Elzas – deze woning liet bouwen voor zijn zoon. Dat was Abraham Elzas, de vader van Betsy Adler en de overgrootvader van Laura. Betsy is in 1936 in dit huis aan de Burgemeester Bloemersstraat 45 geboren.
Maria Elzas – Engel woonde na de dood van haar man Abraham Elzas in de villa Casa Cara aan de Steenstraat 34. Maria was de moeder van Nathan.
In de villa Belmidi aan de dr. Scheijlaan woonde Mozes Elzas. Hij noemde het huis naar zijn drie kinderen Bella, Mini en Idi. Mozes was een broer van Nathan.
.
.
In het huis aan de Voorstad 12 – hier was tot voor kort een bloemenzaak gevestigd – heeft in het begin van de negentiende eeuw de allereerste Elzas gewoond. Dat was Abraham Elzas die leefde van 1769 – 1823.
De familietraditie – aldus Nathan Louis Elzas – vertelt dat hij een soldaat van Napoleon is geweest. Hij werd voor zijn trouwe dienst beloond met een stuk grond in Borculo en zo is het gekomen. Aan het eind van de wandeling zullen we nog zijn graf bezoeken en dat van zijn eerste echtgenote.
Natuurlijk gaan we ook nog het Perkamentlaantje in om te kijken bij het stukje van de vroegere Leerinkbeek, waaruit de fabriek het water nam dat nodig was voor de perkamentfabricage.
Ik laat Laura een foto zien uit een serie die de zeer begaafde fotograaf Wiel van der Randen ooit heeft gemaakt van de Borculose perkamentfabriek Je kunt op de foto rechts boven nog iets van de naam van de fabriek zien.
Tenslotte komen we natuurlijk bij het huis met de timpaan waar Lex de Haan vertelt van de Joodse voorzanger – Louis Meijer – die de buurman was van Nathan en Regele Elzas en later dus ook van dokter De Haan. Louis Meijer overleefde de oorlog en was in Borculo alom geliefd om zijn innemende persoonlijkheid. Lex heeft hem nog goed gekend.
Na een bezoek aan de synagoge waar Laura en Adina tot hun verrassing op de prachtige maquette de huizen van de familie Elzas terugvinden en na de bezichtiging van het mikwe – het Joodse badhuis – gaan we naar de Joodse begraafplaats aan de Van Coeverdenstraat.
Lex de Haan en ik zetten een pet op. Met onbedekt hoofd betreedt je niet een Joodse begraafplaats. Net zoals je omgekeerd je pet af moet zetten als je een christelijke kerk binnen gaat. Ik merk dat het Laura en Adina goed doet, dat we eraan gedacht hebben.
We vinden verschillende graven van leden van de Elzasfamilie zoals dat van Heintje Elzas en haar man Salomon Heijmans die aan de Hessenweg 2 hebben gewoond. Maar het eerste graf dat we vinden is dat van Nathan Elzas (1814 – 1896) en zijn vrouw Rachel Bachrach (1818 – 1896). Laura vertaalt het opschrift op het graf van Rachel. Zo horen we dat ze bemind werd in de kring van de familie en dat zij tot de dag van haar dood rechtvaardig was en goede daden deed. Ik vertel Laura dat Nathan zijn vrouw slechts enkele dagen heeft overleefd. Konden ze niet zonder elkaar?
Dan gaan we naar een hoekje in het noordwesten van de begraafplaats ergens helemaal achterin waar we twee prachtige monumentale grafstenen vinden. Beschermend staan ze voor een klein kindergraf waarop ook de naam Elzas staat te lezen.
We staan aan het graf van Abraham Elzas (1769 – 1823) en zijn eerste vrouw die in het boek Het Grote Gemis Sophia Abrahams genoemd wordt. Op de steen echter staat haar Joodse naam geschreven. Mink heette ze. Opnieuw vertaalt Laura voor ons het opschrift op haar graf. De eerste regel is een tekst uit de Bijbel.
Geprezen zij de vrouw die de Heer vreest.
Onder de vrouwen wordt zij om haar gerechtigheid gezegend.
Haar rechte paden waren wonderbaar in haar leven.
Wij prijzen de wegen van haar kinderen.
Mogen zij gaan in de voetstappen van hun ouders.
Jong en oud vertellen van haar wonderbare goedheid.
Mink de vrouw van Abraham en van goede naam stierf op woensdag de 28e van de maand Nissan 5282 en werd met veel eerbetoon begraven op de volgende dag en met haar begroeven ze haar kind.
Onduidelijk is de betekenis van het laatste stukje tekst.
Was ze zwanger toen ze stierf? Heeft ze bij de geboorte van een kind het leven verloren?
We zijn een hele poos op die oude plek geweest op de Joodse begraafplaats van ruim twee eeuwen geleden. Twee eeuwen geleden!
Dan vraagt Laura aan mij of ik een minuut of vijf op haar wil wachten en ik zie dat zij haar telefoontje pakt en even later zie ik haar lippen bewegen. Net als ik ook Adina zie prevelen met haar telefoontje in haar hand. De zon schijnt en wat verderop op de begraafplaats hoor ik de verre stemmen van mijn vrouw en Lex de Haan.
Ik wacht een poosje en dan draaien de beide meisjes zich om. Ze hebben een aantal psalmen gebeden. Mijn moeder – vertelt Laura – heeft me een app gegeven en daar kon ik die psalmen vinden. Ik vraag haar welke psalmen het zijn. Eén van die psalmen is de zestiende psalm en thuis gekomen heb ik die tekst even opgezocht.
U levert mij niet over aan het dodenrijk
en laat uw trouwe dienaar het graf niet zien.
U wijst mij de weg naar het leven :
overvloedige vreugde in uw nabijheid,
voor altijd een liefelijke plek aan uw zijde.
Dan is de lange middag voorbij en we gaan weer naar huis en Laura en Adina gaan terug naar hun logeeradres in Amstelveen maar niet na een klein ritueel met een diepe betekenis.
Ze vragen om een bakje water en een glas.
Op het gazon gieten ze water over hun handen en zo spoelen ze de wereld van de dood van zich af. Want aan het dodenrijk – zeggen ze ons – zijn we niet overgeleverd. De weg naar het leven is het die voor ons ligt. Vandaar!
Zo hebben we afscheid genomen van een dochter uit de Elzasfamilie met haar vriendin.
Een dochter uit een oud Borculoos geslacht.
Henk G. Teeuwen
geschreven in het najaar van 2016
Borklose Maote no. 46